Gooi afval daarom altijd in een openbare vuilnisbak of neem het mee naar huis. Afval op straat en in het groen vergaat vaak heel traag. Kauwgom vergaat pas na minstens 20 jaar, een aluminium drankblikje vergaat nauwelijks.

Geschat wordt dat er in Nederland circa 50 miljoen kilo zwerfafval per jaar op straat of in het groen belandt. Plastic zwerfafval kan door de wind of via rivieren in zee terechtkomen en daar de 'plasticsoep' verergeren.

Tips om zwerfafval tegen te gaan

Ergernis en verlies van grondstoffen

Als afval ergens belandt waar het niet thuishoort, noemen we dat zwerfafval. Het ligt dan op straat en in bermen, op openbare plaatsen, in groenperkjes en in de natuur. In Nederland belandt elk jaar naar schatting 50 miljoen kilo van het huishoudelijke restafval op straat in plaats van direct in een afvalcontainer.

Zwerfvuil geeft ergernis

Zwerfafval scoort hoog in ergernissen over de eigen buurt, samen met hondenpoep en gebrek aan parkeerplaatsen. Uit onderzoek blijkt dat bijna 95 procent van de Nederlanders zich ergert aan zwerfafval. Toch gooit bijna 1 op de 5 mensen zelf ook weleens wat op straat. De omgeving is van invloed op hoe mensen zich gedragen: vuil trekt vuil aan. Op plekken met veel zwerfvuil gooien mensen dus makkelijker rommel op straat of in de natuur. Andersom geldt dat mensen zich in een schone omgeving ook schoner gedragen. Verder blijkt uit onderzoek dat mensen zich in een vervuilde omgeving minder veilig voelen.

Zwerfafval wordt niet gerecycled

Als zwerfafval groter is dan 10 cm noem je dat grof zwerfafval, dus dat gaat niet over peuken en kauwgom. Van de stukken grof zwerfafval is ongeveer de helft verpakkingsmateriaal, zoals plastic bakjes, drankblikjes en snoepwikkels. Als het wordt opgeruimd en in de vuilverbranding belandt, kunnen de materialen niet gerecycled worden. Daardoor gaan er waardevolle grondstoffen verloren. Dit geldt overigens ook voor het afval uit straatvuilnisbakken: ook dat komt in de verbrandingsoven terecht. Daarom is het beter om afval mee naar huis te nemen en gescheiden in te leveren.

Gevolgen voor mens, dier en milieu

Het duurt vaak lang voordat zwerfafval is afgebroken, zelfs natuurlijk afval zoals een bananenschil blijft lang bestaan. Sommige stoffen, zoals glas en plastic, breken zelfs helemaal niet af (plastic verbrokkelt wel in heel kleine stukjes, maar vergaat niet).

Daarnaast is veel zwerfafval lastig om op te ruimen, bijvoorbeeld omdat het niet goed bereikbaar is (bij bankjes, paaltjes en in het groen), of omdat het ergens aan vast kleeft (kauwgom) of in de grond getrapt wordt (sigarettenpeuken). Kortom: zwerfvuil blijft lang in het milieu aanwezig.

Zwerfafval op land en in water heeft negatieve effecten op de natuur, dier en mens: het kan de bodem of het water verontreinigen, trekt ongedierte aan en dieren eten het op of raken erin verstrikt. Het probleem beperkt zich niet alleen tot onze eigen omgeving: afval kan via onze stranden, rivieren of de wind in zee belanden en ook daar voor vervuiling zorgen.

Plasticsoep in oceanen

Een speciale vorm van zwerfafval is het drijvende plastic in oceanen. Dat heet ook wel de plasticsoep. Grote zeedieren (zeevogels, vissen en andere zeedieren) kunnen afval aanzien voor voedsel. Hun maag raakt verstopt met het onverteerbare spul, waardoor ze uiteindelijk verhongeren. Dieren raken ook verstrikt in grote stukken plastic en ander afval, waardoor ze zich ernstig verwonden of zelfs doodgaan. Kleine plasticdeeltjes worden opgenomen in het lichaam van bijvoorbeeld mosselen en vis en komen op die manier in de voedselketen terecht.

De plasticsoep wordt door verschillende soorten afval veroorzaakt, er is niet één duidelijke bron. Een deel is (zwerf)afval van land dat met de wind of rivieren in zee terecht komt. Een deel bestaat uit piepkleine plastic deeltjes die door de rioolwaterzuivering heen kunnen en via rivieren in zee spoelen (dit zijn onder andere microplastics uit scrubs en microvezels uit synthetische kleding). En voor een deel is het afval van de scheepvaart en visserij (kapotte netten, vislijnen, maar ook afval dat van boord waait of wordt gegooid).

Elk jaar wordt op verschillende stranden van de Noordzee het afval geteld; dit geeft een beeld van waar het zwerfafval vandaan komt. Bij de Nederlandse kust is 13 procent van het afval afkomstig van consumenten, in 2016. Ongeveer 45 procent van het afval komt van (vissers)schepen, waarbij het gaat om touwen en netten. Van 42 procent is de afkomst niet te herleiden. Denk hierbij aan huishoudelijk afval zoals voedselverpakkingen, doppen en plastic bekertjes. Dit afval kan zowel door bemanning van schepen overboord zijn gegooid als door consumenten veroorzaakt zijn. 

Grootste vervuilers

Het meeste zwerfafval ligt op parkeerplaatsen langs de snelweg. Het schoonst zijn recreatiegebieden en woonwijken. 

Jongeren gooien vaker wat op straat dan ouderen, en mannen vaker dan vrouwen. Overigens is een groot deel van het zwerfafval het gevolg van onbewust gedrag en slordigheid. Denk bijvoorbeeld aan de ballonnen die worden opgelaten en die vervolgens op land of in zee neerkomen, waar vogels en vissen ze kunnen opeten of in de touwtjes vast komen te zitten.

Onbewust gedrag is te beïnvloeden, bijvoorbeeld zo:

• Afvalbakken neerzetten en die ook tijdig legen.
• Schoon houdt schoon: regelmatig schoon houden is een goede methode om een plek zwerfafvalvrij te houden.
• Voetstapjes op de grond in de richting van een afvalbak. Mensen zijn automatisch geneigd om anderen te volgen, de voetstapjes spelen daar op in.

Hoe lang duurt het voor zwerfafval verdwijnt?

Als we zwerfafval niet opruimen, duurt het lang voordat het verdwenen is. De afbreektijden voor afval variëren van enkele weken tot een eeuwigheid. Niet-natuurlijke materialen als plastic en kauwgom vergaan niet, maar vallen uiteen in piepkleine deeltjes die in de bodem of in het water blijven rondzwerven (microplastics).

Wat zijn de kosten van zwerfafval?

Gemeenten, Rijkswaterstaat en de beheerders van natuurgebieden maken de openbare ruimte schoon, maar dat kost wel veel geld.

In 2021 kostte het schoonhouden van de openbare ruimten ruim 300 miljoen euro. Dat is ruim 17 euro per inwoner van Nederland. Het eenmalig verwijderen van kauwgom uit een winkelcentrum kost al € 10.000.

Zwerfafval blijkt zelfs invloed te hebben op de huizenprijzen: die zijn lager in straten met veel zwerfvuil.

Waar kan ik zwerfafval melden?

Overvolle vuilcontainers, uitpuilende afvalbakken, rommel op straat of in het groen: je kunt het bij de gemeente melden. Meestal staat op de website van de gemeente hoe je de melding kunt doen, typ ‘zwerfvuil’ of ‘zwerfafval’ in de zoekbox in en kijk bij de resultaten. Bellen kan ook, kijk voor het telefoonnummer op de website van je gemeente.

Sommige gemeentes hebben een app voor je smartphone waarmee je heel makkelijk zwerfafval kunt melden. De apps BuitenBeter en Verbeterdebuurt geven je melding aan alle gemeentes in Nederland door, van gemeentes die bij de app zijn aangesloten krijg je een reactie terug. In natuurgebieden zijn de natuurbeheerders verantwoordelijk (bijvoorbeeld Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Het Utrechts Landschap, Waterleidingbedrijf PWN). Wie de beheerder is, staat meestal op een bord bij de ingang van het gebied. De gemeente kan je eventueel ook vertellen wie die beheerder is.

Statiegeld, zwerfafval en SUP-richtlijn

Flesjes en blikjes, gemeten in aantallen (buiten kauwgum en peuken), hebben een aandeel van 9 procent van al het zwerfafval. Als je als maat gewicht of volume neemt, dan gaat het aandeel van deze kleine drankverpakkingen omhoog richting 50 procent. Milieuorganisaties (georganiseerd in het Recycling Netwerk) maar ook de NVRD (gemeenten en hun reinigingsdiensten) vinden het volume van het zwerfafval een betere maat om de overlast ervan te bepalen dan het tellen ervan, en menen dat statiegeld een deel van het probleem kan verhelpen.

Sinds juli 2021 zit er statiegeld op kleine plastic flesjes. En 1 jaar later werden er al 50 procent minder PET-flesjes gevonden tussen het zwerfafval. Het aantal blikjes in het zwerfafval is sinds 2018 toegenomen. Statiegeld is vanaf april 2023 ook te vinden op blikjes om zo het zwerfafvalprobleem te verminderen.

In Duitsland wordt al meer dan tien jaar statiegeld geheven op kleine drankverpakkingen. Volgens de Duitse overheid is daardoor de hoeveelheid zwerfafval afgenomen. Er is zelfs een informele economie ontstaan van Pfandsammler: mensen die een extra zakcentje verdienen door de verpakkingen van anderen op te rapen en in te leveren.’

Zwerfafvalbeleid

De Nederlandse overheid wil de hoeveelheid zwerfafval op straat en in het groen verminderen. Daarvoor richt ze zich op een aantal dingen:

• gedragsverandering waardoor mensen minder op straat of in de natuur gooien;
• zorgen dat zwerfvuil effectiever opgeruimd wordt
• regelgeving die meer wegwerpplastic verbiedt, en
• meer handhaven zodat mensen minder weggooien en meer opruimen.

Producentenverantwoordelijkheid

Daarnaast heeft het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat via een Uitgebreide producentenverantwoordelijkheid (UPV) bepaalt dat de verpakkingen-industrie mee moet betalen aan de inzameling en recycling van verpakkingsafval. Ook zijn producenten van kunststofverpakkingen voor eenmalig gebruik verplicht om de kosten voor het zwerfafval te vergoeden en consumenten bewust te maken van de effecten op het milieu. Het Afvalfonds is met een officiële 'Algemeen Verbindend Verklaring (AVV)' door de overheid aangewezen om dit te regelen.

Nederland Schoon

In de Stichting Nederland Schoon werken de ANWB en de Vereniging voor afval- en reinigingsmanagement (NVRD) samen met het bedrijfsleven om zwerfafval tegen te gaan. Onder meer met campagnes zoals 'Met hetzelfde gemak gooi je het in de afvalbak' en 'Supporter van schoon'.

SUP-richtlijn

Om onder meer plastic in zee tegen te gaan is halverwege 2021 een flink aantal plastic wegwerpproducten in heel Europa verboden. Sinds juli 2021 zijn volgens een nieuwe Europese richtlijn, de SUP-richtlijn, veel wegwerpproducten van (bio-)plastic verboden. Deze richtlijn moet bijdragen aan minder plastic in zee. Vanaf juli 2023 worden de regels verder aangescherpt. Zo moet je vanaf dan gaan betalen voor eten en drinken in plastic wegwerpverpakkingen die je onderweg koopt of laat bezorgen. Maar je kunt er ook voor kiezen om je eigen beker of bakje mee te nemen.

Acties tegen zwerfafval

Het tegengaan en verwijderen van zwerfafval is een taak van de gemeente. Maar ook andere organisaties organiseren campagnes en projecten om zwerfvuil te voorkomen.

De gemeenten zijn niet alleen verantwoordelijk voor het verwijderen van zwerfafval maar ook voor het voorkomen ervan. Dat doen zij door afvalbakken neer te zetten en voorlichting te geven, vaak in de vorm van campagnes. De regels van de gemeente over zwerfafval staan in de afvalstoffenverordening. Het is bijvoorbeeld verboden om blikjes of papier op straat weg te gooien. Doe je dat toch, dan ben je officieel in overtreding en riskeer je een boete van € 150.

Zelf in actie

Er zijn diverse (particuliere) acties om zwerfvuil tegen te gaan en mensen te mobiliseren om zwerfafval op te ruimen. Sluit je aan of laat je inspireren!

Op Nederland Schoon staan voorbeelden van succesvolle acties tegen zwerfvuil. Kijk bijvoorbeeld eens bij 'Wat jij kan doen'.

Supporter van schoon is een platform om burgers bij elkaar te brengen die houden van een schone omgeving. Als je je aansluit bij Supporter van Schoon, kun je gratis handschoenen en andere materialen bestellen.

In het kader van de landelijke natuurwerkdag worden opruimacties georganiseerd, zie Natuurwerkdag.

Gemeenten ondersteunen vaak particuliere schoonmaakacties. Ze lenen bijvoorbeeld materialen en hulpmiddelen uit en halen het verzamelde vuil op.

Voor lagereschoolkinderen is lesmateriaal te vinden over het voorkomen en opruimen van zwerfafval via www.aandeslagmetafval.nl.

Meer informatie

• Meer informatie over de plasticsoep vind je op Rijksoverheid.
• Voor informatie over het beleid rond zwerfafval, projecten en subsidiemogelijkheden, kun je terecht op: Nederland Schoon.
• Lees het standpunt van de milieubeweging over statiegeld en zwerfafval op Recyclingnetwerk.